Critical Thinking မိတ္ဆက္ (၃-၁)

   ဆန္းစစ္ေဝဖန္ေတြးေခၚျခင္းဟာ အင္မတန္ပဲအေရးႀကီးသလား ။ ဘာလို႔ ပညာဥာဏ္ျမင့္မားသူ

ေတြအပါအဝင္ လူအေတာ္မ်ားမ်ား ဆန္းစစ္ေဝဖန္ေတြးေခၚဖို႔ရာမွာ ခက္ခဲေနၾကသလဲ ။

   ေယဘုယ်ဆိုရရင္ေတာ့ ေက်ာ္လြႊားဖို႔လိုတဲ့ ရႈပ္ေထြးတဲ့အဟန္႔အတားေတြရွိလို႔ပါပဲ ။ အဲဒီအထဲက

အခ်ိဳ႕ကိုစာရင္းလုပ္ေဖၚျပရရင္ေတာ့ -

   (၁)  သက္ဆိုင္ေသာ ေနာက္ခံသတင္းအခ်က္အလက္မ်ား မရွိျခင္း (lack of relevant background

          information) ၊

   (၂)  စာဖတ္အရည္အခ်င္းမ်ား ခ်ိဳ႕တဲ့မႈ (poor reading skills) ၊

   (၃)  ဘက္လိုက္ျခင္း (bias) ၊

   (၄)  အေျခအျမစ္မရွိေသာ အစြဲအလမ္း (prejudice) ၊

   (၅)  အယူသီး ၊ အစြဲအလမ္းႀကီးျခင္း (superstition) ၊

   (၆)  အတၱႀကီးျခင္း အေလ့အထ (မိမိကိုယ္ကို ဗဟုိျပဳ ေတြးေခၚျခင္း) [egocentrism (self-centered

          thinking)] ၊

   (၇)  ပတ္ဝန္းက်င္လူမႈအုပ္စုကို ဗဟိုျပဳေသာ အေလ့အထ (အုပ္စုဗဟုိျပဳ ေတြးေခၚျခင္း၊ အုပ္စုစိတ္

          ဓါတ္) [sociocentrism (group-centered thinking)] ၊

   (၈)  အေပါင္းအေဖၚမ်ား၏ ဖိအား (peer pressure) ၊

   (၉)  ထံုးတမ္းစဥ္လာေနာက္လိုက္ျခင္း အေလ့အထ (conformism) ၊

   (၁၀)  ေဒသအစြဲရွိျခင္း အေလ့အထ (provincialism) ၊

   (၁၁)  သေဘာထားက်ဥ္းေျမာင္းျခင္း (narrow-mindedness) ၊

   (၁၂)  ျပင္ပအေတြး အျမင္ အသိမ်ားကို လက္မခံျခင္း (close-mindedness) ၊

   (၁၃) က်ိဳးေၾကာင္းအေပၚ မယံုၾကည္မႈ (distrust in reason) ၊

   (၁၄) ကိုယ္ပိုင္ယူဆခ်က္အေပၚအရင္းခံေသာ အေတြးအေခၚ (relativistic thinking) ၊

   (၁၅)  ပံုေသကားက်ျဖစ္ျခင္း (stereotyping) ၊

   (၁၆)  အေၾကာင္းမဲ့ေသာ ယူဆခ်က္မ်ား (unwarranted assumptions) ၊

   (၁၇)  မဆိုင္သည္ကို အျပစ္ပံုခ်ျခင္း (scapegoating) ၊

   (၁၈)  ရွာၾကံအေၾကာင္းျပျခင္း (rationalization) ၊

   (၁၉)  ျငင္းပယ္ပိတ္ပင္ျခင္း (denial) ၊

   (၂၀)   ျဖစ္ခ်င္ေသာအေတြး (wishful thinking) ၊

   (၂၁)   ေရတိုအေတြး (short-term thinking) ၊

   (၂၂)  ေရြးခ်ယ္ (ဇီဇာေၾကာင္ေသာ) သိျမင္နားလည္ျခင္း (selective perception) ၊

   (၂၃)  ေရြးႏႈတ္မွတ္မိသတိရျခင္း (selective memory) ၊

   (၂၄)   မႊန္ထူေနေသာ စိတ္ခံစားမႈမ်ား (overpowering emotions) ၊

   (၂၅)   မိမိကိုယ္ကုိ လွည့္စားျခင္း (self-deception) ၊

   (၂၆)   မ်က္ႏွာမပ်က္ေအာင္ ကာကြယ္ျခင္း ၊ အသေရဆယ္ျခင္း (face-saving) ၊

   (၂၇)   အေျပာင္းအလဲကို ေၾကာက္ရြံ႕ျခင္း (fear of change) တို႔ပဲျဖစ္ၾကပါတယ္ ။

   အဲဒီအထဲကမွ အဓိက အဟန္႔အတားျဖစ္ေနၾကတဲ့ အခ်ိဳ႕အခ်က္ေတြကို အက်ယ္ခ်ဲ႕ၾကည့္ၾက

ရေအာင္ ။

□ အတၱႀကီးျခင္း အေလ့အထ (Egocentrism)

   ဒီအေလ့အထဟာ လူတိုင္းဆီမွာ အတိုင္းအတာတစ္ခုအထိ သက္ေရာက္မႈ ရွိတတ္တာမ်ိဳးပါ ။

အတၱႀကီးရင္ႀကီးသလို ကိုယ့္ကိုယ္ကို ေလာကႀကီးတစ္ခုလံုးရဲ့ အလယ္မွာထားၿပီး ကိုယ္စိတ္ပါ

ဝင္စားရာ ၊ စိတ္ ကူးစိတ္သန္းနဲ႔ ထားရွိတဲ့တန္ဖိုးေတြဟာ အျခားသူေတြထက္သာတယ္လို႔ ယူဆ

တတ္ၾကပါတယ္ ။ ဒီအေလ့အထမွာ ႏွစ္မ်ိဳးခြဲလို႔ရပါတယ္ ။

▫ Self-interested thinking  – လူတစ္ေယာက္ရဲ့ အရာရာကို ကိုယ့္အလိုက် ဟန္ခ်က္ညွိလက္ခံၿပီး

ဒါကိုလည္း ယံုယံုၾကည္ၾကည္ကာကြယ္ဖို႔ဖက္ကို ယိမ္းယိုင္တာမ်ိဳးပါ ။ ဥပမာဆိုရရင္ -

◊ ဆရာဝန္အမ်ားစုက သူတို႔ကို တရားစြဲဖို႔ခက္ေအာင္လုပ္တဲ့ဥပေဒကို ေထာက္ခံၾကပါတယ္ ၊ (ဒါကို

   တရားတေဘာင္နဲ႔ အသက္ေမြးတဲ့ ေရွ႕ေနအမ်ားစုကေတာ့ မေထာက္ခံပါဘူး) ၊

◊ ေက်ာင္းဆရာအမ်ားစုက အလုပ္တည္ျမဲေရး ၊ ခံစားခြင့္အမ်ိဳးမ်ိဳးရရွိေရး ၊ စာသင္ခ်ိန္နည္းေရးနဲ႔

   ေက်ာင္း ဆံုးျဖတ္ခ်က္ေတြခ်ရာမွာ ပါဝင္လိုၾကပါတယ္ ၊ (အခြန္ေဆာင္သူေတြနဲ႔ ေက်ာင္းအုပ္ခ်ဳပ္

   ေရး တာဝန္ခံေတြကေတာ့ ဒီလိုမေတြးပါဘူး) ၊

◊ အလုပ္သမားေတြက အလုပ္ရံုပိတ္ပစ္တာကို ႀကိဳတင္အသိေပး အေၾကာင္းၾကားေစမယ့္ ဥပေဒ

   ေတြကို ေထာက္ခံပါတယ္ ၊ (အလုပ္ရွင္ေတြကေတာ့ ဆန္႔က်င္ဖက္ေတြးၾကပါတယ္) ၊

◊ မဲေပးသူအေတာ္မ်ားမ်ားက တိုင္းျပည္ရဲ့ ေငြေၾကးဆိုင္ရာ ျပဳျပင္ေျပာင္းလဲမႈေတြကို လိုခ်င္ၾကပါ

   တယ္ ၊ (ေရြးေကာက္ခံထားရတဲ့ ႏိုင္ငံေရးသမားေတြကေတာ့ မႀကိဳက္ၾကျပန္ပါဘူး) ။

   ဒီကိစၥရပ္ေတြမွာ ခုိုင္လံုတဲ့ အရင္းခံအေၾကာင္းျပခ်က္ေတြ ရွိႏိုင္ၾကပါတယ္ ။ ဒါေပမယ့္ စိတ္ပိုင္း

ဆိုင္ရာ ရႈေထာင့္ကေနၾကည့္ရင္ေတာ့ အတၱအေျချပဳ အေတြးအျမင္ေတြဟာ အတိုင္းအတာတစ္ခု

အထိ ပါဝင္ပတ္သက္ေနၾကပါတယ္ ။

   တစ္ဖက္မွလည္း ကိုုယ္က်ိဳးဖက္အေတြးေတြဟာ နားလည္ခြင့္လြတ္ေပးလို႔ရတယ္လို႔ ျမင္ရႏိုင္ပါ

တယ္ ။ ဥပမာ - ဒါဟာ ငါ့အတြက္အက်ိဳးရွိတယ္ ၊ ဒီေတာ့ ဒီအရာဟာေကာင္းတယ္ဆိုတဲ့ အေတြး

မ်ိဳးေတြဟာ လူေတြကို အျမဲတမ္းဆြဲေဆာင္ေနပါတယ္ ။ ဒါေပမယ့္ critical thinking အတြက္ က

ေတာ့ ဒါေတြဟာ အဓိကအဟန္႔အတားေတြ ျဖစ္ေနတတ္ပါတယ္ ။ တခါတရံမွာ နာက်င္ေကာင္း

နာက်င္ေစမွာျဖစ္ေပမယ့္ သက္ေသခံေတြနဲ႔ ျငင္းခံုခ်က္ေတြကို မွ်မွ်တတဘက္မလိုက္ပဲ ခ်ိန္ဆဖို႔

လိုပါတယ္ ။

▫Self-serving bias  - ဒါကေတာ့ ကိုယ့္ကိုယ္ကို ရွိတာထက္ပိုၿပီး အကဲျဖတ္တတ္တဲ့ ယိမ္းယိုင္မႈ

   မ်ိဳးပါ ။ အခ်ိဳ႕ကေတာ့ သူတို႔ကိုယ္ကို ဒီအေနအထားကေန ကင္းလြတ္တယ္လို႔ ထင္တတ္ပါတယ္ ။

အဲဒီလို ထင္မိၿပီ ဆိုရင္ေတာ့ ကိုယ့္ဘာသာလွည့္စားေနမိလားဆိုတာ သတိထားရပါေတာ့မယ္ ။ အမွန္

ေတာ့ ကိုယ့္ဘက္ကိုယ္ လိုက္တတ္တာဟာ အေပၚလြင္ဆံုး လကၡဏာတစ္ရပ္ပါ ။

   သုေတသနတစ္ခုရဲ့အဆိုအရ အထက္တန္းေက်ာင္းသားေပါင္း “တစ္သန္း” ကို သူတို႔ရဲ့ “ေပါင္းသင္း

ဆက္ဆံေရး အရည္အခ်င္း” နဲ႔ပတ္သက္ၿပီး ေမးခြန္းေမးခဲ့ရာမွာ တစ္ေယာက္မွ မိမိကိုယ္ကို ည့ံၾက

တယ္လို႔ မထင္ တာေတြ႕ရပါတယ္ ။ တကၠသိုလ္ပါေမာကၡ ၉၀% က်ျပန္ေတာ့ သူတို႔ရဲ့ စာသင္ၾကား

တဲ့ အရည္အခ်င္းဟာ သာမန္ထက္ပိုတယ္ (ေကာင္းတယ္) လို႔ ေျဖၾကားခဲ့ၾကပါတယ္ ။

   အမွန္တကယ္ လုပ္ကိုင္ေအာင္ျမင္မႈေတြအေပၚ အေျခခံတဲ့ ကိုယ့္ကိုယ္ကုိယံုၾကည္မႈဟာ ေအာင္

ျမင္မႈ အတြက္ အေရးႀကီးတဲ့အစိတ္အပိုင္းျဖစ္ေပမယ့္ ၊ လြန္ကဲတဲ့ယံုၾကည္မႈကေတာ့ ပုဂၢိဳလ္ေရး

အရေကာ ဥာဏ္ရည္တိုးပြားေရးအတြက္ပါ အတားအဆီးေတြ ျဖစ္ေလ့ရွိပါတယ္ ။

□ ပတ္ဝန္းက်င္လူမႈအုပ္စုကို ဗဟိုျပဳေသာ အေလ့အထ (Sociocentrism)

   ဒီအေလ့အထဟာ critical thinking ကို နည္းလမ္းအမ်ိဳးမ်ိဳးနဲ႔ လြဲေခ်ာ္ေစႏိုင္ပါတယ္ ။ အဲဒီ အထဲ

က အဓိကႏွစ္မ်ိဳးကို ၾကည့္ရေအာင္ ။

▫ Group bias  - လူတစ္ဦးဟာသူ႕မိသားစု ၊ လူမႈအသိုင္းဝိုင္း ၊ ဒါမွမဟုတ္ ႏိုင္ငံနဲ႔ပတ္သက္လို႔ ပိုပို

  သာသာ ရႈျမင္တတ္ၾကပါတယ္ ။ တဆက္ထဲမွာပဲ အျပင္လူလို႔ သတ္မွတ္ထားတဲ့သူေတြအေပၚ သံ

သယနဲ႔ သို႔မဟုတ္ မ်က္ႏွာသာမေပးတဲ့ ပံုစံမ်ိဳးေတြနဲ႔ ၾကည့္တတ္တဲ့အေလ့ေတြဟာ အလြယ္တကူ

တြဲပါလာတတ္ပါတယ္ ။ ဒါဟာ သမိုင္းအစဥ္အဆက္တစ္ေလွ်ာက္ မွန္မွန္ျဖစ္ေနခဲ့တဲ့ အေလ့ပါ ။

ဒီစိတ္ထားမ်ိဳးဟာ ငယ္စဥ္ကတည္းက မသိစိတ္ထဲ ဝင္ေရာက္ကိန္းေအာင္းေနတတ္ၿပီး ဆြစ္ဇာလန္

လူမ်ိဳး ပညာရွင္တစ္ေယာက္ကေန စမ္းသပ္မႈတစ္ခု ျပဳလုပ္ခဲ့ရာမွာ ခုလိုေတြ႕ရပါတယ္ ။

   စဥ္းစားေတြးေတာ တတ္လာကာစအရြယ္ ၊ စကားကိုလည္း အမွန္အတိုင္းေျဖတတ္တဲ့ အရြယ္ျဖစ္

တဲ့ ၈ ႏွစ္သား ဆြစ္ဇာလန္ကေလးေလးတစ္ေယာက္ကို ေရြးခ်ယ္ေမးျမန္း ခဲ့ရာမွာ -

ပညာရွင္     -  အကယ္၍ မင္းကို ႀကိဳက္တဲ့ႏိုင္ငံရဲ့ ႏိုင္ငံသားအျဖစ္ကို ေပးမယ္ဆိုပါေတာ့ ၊ ဘယ္ႏိုင္ငံကို

                    ေရြးမွာလဲ ။

ကေလးငယ္ -  ဆြစ္ဇာလန္ႏိုင္ငံသားပါ ။

ပညာရွင္     -  ဘာျဖစ္လို႔လဲ ။

ကေလးငယ္ - က်ေနာ္ဒီမွာေမြးလို႔ပါ ။

ပညာရွင္     -  ဆြစ္နဲ႔ ျပင္သစ္လူမ်ိဳးႏွစ္မ်ိဳးလံုးဟာ စိတ္ေကာင္းၾကတယ္ ၊ သူတို႔စိတ္ေကာင္းတာျခင္း

                    အတူတူပဲလား ၊ ဒါမွမဟုတ္ ဘယ္လူမ်ိဳးက ပိုေကာင္းသလဲ ။

ကေလးငယ္ -  ဆြစ္လူမ်ိဳးပါ ။

ပညာရွင္     -  ဘာျဖစ္လို႔လဲ ။

ကေလးငယ္ -  ျပင္သစ္ေတြဟာ အျမဲတမ္းဆိုးၾကတယ္ ။

ပညာရွင္     -  ဒါနဲ႔ ဆြစ္နဲ႔ျပင္သစ္လူမ်ိဳးေတြ ယွဥ္လိုက္ရင္ ဘယ္လူမ်ိဳးက ပိုဥာဏ္ေကာင္းသလဲကြ ။

ကေလးငယ္ -  ဆြစ္လူမ်ိဳးပါ ။

ပညာရွင္     -  ဘာေၾကာင့္လဲ ။

ကေလးငယ္ -  ဆြစ္လူမ်ိဳးေတြက ျပင္သစ္စကားကို ခဏေလးသင္ရံုနဲ႔ တတ္ၾကတယ္ ။

   ဒီပညာရွင္ကပဲ ျပင္သစ္ေကာင္ေလးတစ္ေယာက္ကို အေမးအေျဖလုပ္ျပန္ပါတယ္ ။

   ထြက္လာတဲ့အေျဖေတြက အေပၚကနဲ႔ မတိမ္းမယိမ္းပါပဲ ။ ျပင္သစ္ေတြက အားလံုးသာတာေပါ့ ။

   ေနာက္ဆံုး ေမးခြန္းေမးဖို႔က ပညာရွင္ကိုယ္တိုင္ကိုပါပဲ ။ ဒီေတာ့ ဘယ္ႏိုင္ငံက ပိုသာသလဲ ။ ဆြစ္

ဇာလန္ပညာရွင္ရဲ့ အေျဖကရွင္းပါတယ္ ။ ဆြစ္ဇာလန္ႏိုင္ငံဟာ ျပင္သစ္ထက္ အျမဲတမ္းသာေနခဲ့

တာေၾကာင့္ ဆြစ္ဇာလန္က သာပါတယ္တဲ့ခင္ဗ်ား ။

▫ Conformism  - ဒါကေတာ့ လူေတြရဲ့အုပ္စုေနာက္ကို ယိမ္းၿပီးလိုက္သြားတတ္တဲ့ အေလ့ပါ ။ အုပ္

   စုဝင္ ျဖစ္ခ်င္တဲ့စိတ္ထားဟာလည္း ဒီအုပ္စုရဲ့ ၾသဇာ သို႔မဟုတ္ ယံုၾကည္ခ်က္နဲ႔ သတ္မွတ္ထား

   တဲ့ လုပ္ေဆာင္ရမွာေတြကို မစဥ္းစားပဲလိုက္ေလွ်ာက္ဖို႔ လူေတြရဲ့စိတ္ကို ႀကီးႀကီးမားမား ႏႈိးဆြေပး

   ပါတယ္ ။

   စမ္းသပ္မႈတစ္ခုမွာ လူတစ္ေယာက္ကို ရိုးရွင္းလြယ္ကူတဲ့ ေမးခြန္းေတြကို ေျဖေစတဲ့အခါ ၉၉% ကို

မွန္ေအာင္ေျဖႏိုင္တယ္ဆိုတာ ေတြ႕ရပါတယ္ ။ ေနာက္တစ္ႀကိမ္မွာေတာ့ အေျဖမွန္ကိုသိေပမယ့္ အ

မွားေတြခ်ည္းေျဖတဲ့ လူ ၈ ေယာက္နဲ႔အတူတူ ေမးခြန္းသစ္ေတြ ေျဖေစတဲ့အခါမွာေတာ့ အေျဖသံုးပံု

ပံုရင္ တစ္ပံုကို မွားေျဖထားတာ ေတြ႕လိုက္ရပါေတာ့တယ္ ။

   ေနာက္ထပ္လူသိမ်ားတဲ့ စမ္းသပ္မႈတစ္ခုမွာေတာ့ ေက်ာင္းသားတစ္စုကို လွ်ပ္စစ္က်င္စက္ခလုပ္

ေတြကို ထိန္းခ်ဳပ္ကိုင္တြယ္ေစပါတယ္ ။ ခလုပ္ေတြဟာ လွ်ပ္စစ္ဓါတ္နည္းနည္းေလးလြတ္ႏိုင္တဲ့

အဆင့္ကေနၿပီး အႏ ၱရယ္ရွိတဲ့အဆင့္အထိလႊတ္လို႔ရၿပီး အျခားတစ္ဖက္ခန္းမွာက စမ္းသပ္ခံရမယ့္

လူေတြရွိပါတယ္ ။ ေက်ာင္းသားေတြကိုေတာ့ “က်င္စက္ဒဏ္ ခံႏိုင္ရည္စမ္းတာ”လို႔ပဲ ေျပာထားခဲ့

ပါတယ္ ။

   စမ္းသပ္စဥ္ကာလတေလွ်ာက္မွာ ေက်ာင္းသားအမ်ားစုဟာ နာက်င္ေအာ္ဟစ္ေနတဲ့ အစမ္းသပ္ခံ

လူေတြကို မ်က္ကြယ္ျပဳၿပီး အေနာက္ကေနအမိန္႔ေပးတဲ့အတိုင္း လွ်ပ္စစ္လႊတ္တဲ့ခလုပ္ကို အႏၱရာယ္

ရွိတဲ့အဆင့္အထိ ျမွင့္တင္ခဲ့ၾကပါတယ္ ။

   အမွန္မွာေတာ့ လွ်ပ္စစ္ဓါတ္ေတြ တကယ္စီးမေနခဲ့ပါဘူး ။ စမ္းသပ္ခံလူေတြကေန ဟန္ေဆာင္

ေအာ္ဟစ္ ေနခဲ့ၾကတာ ျဖစ္ပါတယ္ ။ အကယ္၍သာ လွ်ပ္စစ္အမွန္တကယ္စီးေနခဲ့ရင္ လူအေတာ္

မ်ားမ်ား အသက္ပါ ပါသြားမယ့္ အေနအထားရွိပါတယ္ ။ ဒါကိုၾကည့္ရင္ လူေတြဟာ သူတို႔ရဲ့ကိုယ္ပိုင္

တန္ဖိုး ၊ ယံုၾကည္မႈနဲ႔ ေတြးေခၚဆံုးျဖတ္ႏိုင္တဲ့ အရည္အခ်င္းေတြကို မ်က္ကြယ္ျပဳၿပီး အမိန္႔အာဏာနဲ႔

ခိုင္းေစမႈေတြအေပၚ မွီခိုလုပ္ေဆာင္တတ္တဲ့ သေဘာသဘာဝကို ျမင္ႏိုင္ပါတယ္ ။

   Critical thinker တစ္ေယာက္အေနနဲ႔ ဒီလို အမိန္႔အာဏာအေပၚ မွီခိုတတ္မႈနဲ႔ ညိွဳ႕ယူဖမ္းစားတတ္

တဲ့ ပတ္ဝန္းက်င္ဖိအားေတြကို သတိထားၿပီး ၊ ဒါေတြကိုရင္ဆိုင္ႏိုင္ဖို႔ လြတ္လပ္တဲ့အေတြး အေလ့ေတြ

ကို ပ်ိဳးေထာင္ၾကရမွာ ျဖစ္ပါတယ္ ။

Critical thinking မိတ္ဆက္ (၂)

၂၅ ၊ ၀၆ ၊၂၀၁၁

မန္းကိုကို

Reference
Bassham G, Irwin W, Nardone H & Wallace J 2008, Critical Thinking: a student’s introduction, 3rd edn, McGraw-Hill Higher Education, New York.